Wednesday, May 15, 2013

Senthang Tuanbia

          
By Chan Pum
Senthang a sullam hi mitampi nih kan thei kho lo. Pu Run Ro Thang Hakha i vuanthawk a tuan lio ah Sakta khua ah Senthang peng chung khua bawi vialte 1967 lioah a khomh hna i Senthang a sullam a hal hna. Ahohmanh nih kan thei lo an ti cio nain Surkhua Pu Van Kio nih atanglei bantukin Senthang asullam cu a chimh hna tiah meeting i aa tel vemi Sakta Pu Ceu Mang nih a ka ti.
Sakta khuami Pu Tin Thang cu Mindat peng leiah ram hran ah a kal i Ro khuami a va thah hna. A kir leiah ka vainam ka philh sual a ti i a va kir hnawh i a lak than lioah Ro khuami nih an tlaih. Na min ahodah a si tiah an hal tikah Tin Thang ka si tiah a ti ko hna nain Tin Thang tiah an auhthiam lo i Senthang tiah an auh ruangah annih lei mi cu Senthang an si tiin Mindat leimi nih an kan ti ruangah Senthang min kan pu lan tiah Pu Van Kio nih a chim a ti. Pu Van Kio nih a chim a ti ning tein Myanmar Socialist Lansin Party nih 1968 kum i chuahmi Nunphung cauk cahmai 54 ah catialtu Pu Run Ro Thang te nih an khumh.
Cun ramdang i kuli hlawhfami (or) ralzam pawl cheukhat nih 1948 kum hnu ceo ah Senthang an kan ti tiin Phaipha (A) khuami Pu Mang Cung nih a chim tiah Senthang forum chungah an thlah. Hihi cu a dik lo. Kan miphun kong tha tein an hlathlai bal lo caah a si. Mirang an rak kai ka 1890 kum lioah Senthang tiin Record a um dih cang. The Chin Hills, Carey and Tuck, Vol I&II chungah Senthang biafang an hman diam cang.
Pu Van Kio nih a chimmi hi a dik maw dik lo tiah Hakha i biaceih bawi a rak tuan balmi Mg Mg Naiang (Mindat) mi cu 1998 lioah ka hal. A dik lo, Tin Thang an thah hlan pi ah Senthang kan si tiin pei nanmah le nanmah nan i ti cang i Senthang tiah auh nan si cang cu, Tin Thang an thahnak cu Mirang an kai lai te ah a si. Tin Thang zong kan rak hngal lo. Senthang pa kan thah ti lawng pei kan hngalh ko cu, Tin Thang ruangah Senthang nan si lo. Senthang nan si ruangah Senthang nan si ko tiah a ka ti.
Cun 2005 kum ah Hakha biaceih bawi a rak tuan balmi U Aung Than he bia kan i ruah lioah kei cu Tuluk miphun ka sinain Kawlram lei i kan pupa hna an phanhnak hi chan 4 a si cang. Kan phun min cu Sinhthan ka si a ka ti. Kei zong Senthang ka si ve, unau pei kan si cu a ka ti i kan kut kan i tlai. Cun Sakta Pu Ceu Mang nih a ka chimh thanmi cu Sakta Tin Thang an thahnak hi a caan a rau rih lo. Mirang an kai lai 1885 kum hrawnghrang ahhin sidawh a si a ka ti hlei ah Tin Thang nih Ar Mang, Ar Mang nih Hrang Ceu, Hrang Ceu nih Sang Hre, Sang Hre a hrin i chankhat ah kum 25 in tuak ahcun kum 100 fai lawng a si rih tiah a ka ti. Cu he pehtlai in Hakha khua i mission a rak tuan balmi Dr. East cun 1905 Kum January 23 ah Sakta a tlawng. An khuabawi pakhat a si vemi Pu Sawm Ung (Saya Lai Mang Pu) Dr. East cu atanglei bantukin a chim. Ka mi pakhat cu ralram ah a kal i an tlaih. A kut kha an temh i thingkung ah an hren.Ti le rawl zong an pe lo.Hnu deuh ah puai an tuah i zu an ding heh tiah an lamhnawh i a kut dong kha an tan hna i khua dang ah an kuat hna.Cun lile cantiang in an kah.A hmasa ahcun a kut le a ke ah an kah.a donghnak ah an thah i a sa kha an phun ning in an i phaw. Falam Zipeng bawipa kha va chimh ka tih caah nangmah kha kan chimh i nangmah nih na ka chimhpiak lai tiah kan nawl, Maw Bawipa na ka chimh piak kho hnga maw? a ti. Ralram tinak cu Matu le Kanpalet, Mindat tinak asi. Cu History of The American Baptist Chin Mission Vol. I, page 121), (Dr. East, Burma Manuscript, Page 69). Acunglei i Pu Sawm Ung nih Dr. East sin i a chimmi bia hi Tin Thang an thahnak kong a si ti cu a ti lo nain Pu Ceu Mang nih Tin Thang an thahnak cu naite bia a si a ti caah hi kong hi an thahnak kong a si lai tiah zumhnak ka ngei.
Ngatainu tuanbia hi zohta rih uhsih. Hlan ah khua pakhat ah nu fa an um ve i a fanu min cu ngatai a si. Kum khat cu ruah a sur a sur ciamman i han hngal lo in a sur peng.
Tiva pi le tiva te hna cu ti a lian dih i hmunrawn cu chim lo tlang niam a phun dih. Minung tampi cu inn le lo kal tak in ti a phanhkhawh lonak tlang a sannak ah an kai dih nain cheukhat a kai kho lo mi cu ti nih a phum dih hna i an thi dih. Ruah pi cu a sur chin lengmang i tlangsang bik a kai kho mi minung le saram lawng an nung. Tilian awthawng cu an ngaih tikah ngatainu ngaknu hi a duh caah a si ko tiah an ti. Ngatai a samfa pakhat an phawi i ti ah an paih. Ti cu tlawmpal a zor deuh nain a thangthan lengmang. A aangki an phawih i an paih than nain tlawmpal lawng a zor i a thangthan lengmang. Cuticun a tuah lengmang i a hnipuan an phawih dih i an thlak dih zong ah ti cu a zor dih hlei lo i a thang than leng mang caah kan zapi tein thih dihnak cha cun pakhat thih a tha deuh an ti i Ngatainu cu ti chungah an thlak. A nu nih ka fa Ngatai aw nang nga mi ah vung i cang law, kei cite ah kaa cang lai, zing tha zing ah kan i tong te lai i a thah. Ngatai ti chung i an paih le cang ka cun ruah a han i ti a zor dih. Hlan lio umtuning tein a um than. Ngatai cu ngai mi a cang ti a si. Cucaah nga mi cu minung bantukin hnuk le taw a ngei an ti. Ngatai a nu cu a lunglen bu he a vak lengmang i Senthang ram a phan. Senthang ram chung a um lio ahcun lung ah a cang. Lung chung cun cite a chuak i a tu tiang Senthang ci khawr ti a si tiin Laimi nih tuanbia kan ngei. Tuanbia hi hlanlio pupa hna nih an rak ngeihmi a si i a tlawmbik kum 200 leng a rau cangmi lawng te an si. A tlawm bik kum 200 tal cu a rau cang lai tiah ti khawh a si.
Hi Cikhawr hi Senthang peng Chawncum ram chungah a um taktak i a cheu nih cun Za Tua Nu tiah an ti. Nu pungsan he a lo caah Zatuanu tiah tiah an tinak cu a si. Senthang timi biafang hi rak um cia cang caah Senthang Cikhawr tiah an auhnak cu asi. Cun a rawk ciami Sumsi khua in an tlakmi Gangaw pawng Sungsih khua mi nih Senthang asullam cu hi tin hin an chim ve.
A rawk cangmi Sumsi khua ah Pu Senthang timi pa a rak um i cu pa cu Mangkhua bawi (Minywa) he an rak i daw ngai. Mangkhua bawi nih cun Pu Senthang cu na khua kiang kap khua vialte hi nangmah nih Sakhua na kan hal piak lai, an pe duh lo mi khua an um ahcun na kan chimh lai, kan mah nih kan doh (tuk) hna lai tiah an ti i Pu Senthang nihcun Mangkhua bawi caah Sakhua a hal piak lengmang hna. Pu Senthang nih Sakhua a hal mi khua poah cu ka uk mi le ka pen mi khua an sia ti caah Senthang peng tiah min a ngiehnak hi asi tiah an ti. Cu he pehtlai in (Lungtin khua (Phaizawng) hi Mangkhua nih Sakhua rak hal i an pek duh lo ruangah Mangkhua nih cun Lungtin khua cu a thio) tiah tuanbia a um.
Chin miphun cu Tibet ram lei in kan ra ti a si i kan phun min Senthang hi Tibet (Mongolia) ram lei in kan rak i ken ciami min a si hnga maw ti zong hi ruah a hau. Cun Sumsi tuanbia zong zohthan a hau. Cun Kalay Valley ah kan rak um hmasa i Kalay valley i kan um lio kan pupa hna min a si hnga maw ti zong ruah a hau. Mindat lei mi nih Senthang ti an kan ti ruangah Senthang miphun kan si tiin auh kan si ti cu keimah nihcun ka zum kho lo. An thahmi pa cu Tin Thang cu a si ko lai nain Senthang miphun a si kha Ro lei mi nih an rak theih cia cang caah Tin Thang kan thah ti lo in Senthang pa kan thah ti tu in an ti ko lai ti hi ka zumh ning a si. Tin Thang an thah hlanah Senthang timi phun min kan rak ngeih cia cang ko lai. Tuluk pa Aung Tan nih kan phun min Sinhthan a timi le Senthang timi biafang hi aa naih ngaingai, aa khatmi zong a si kho ko. Cun Sumsi pa Pu Senthang minput in Senthang tiah ti a si ti zong zumhawk a tlak taktak mi a si i Tin Thang ruangah Senthang kan si kho lo ti hi ka pom ning a si. Tin Thang cu Senthang miphun a si caah Senthang pa kan thah tiah Ro lei mi nih an ti ko lai.
Mirang nih cun Lai (or) Senthang an kan ti chel a si. Lai timi ah Hakas, Klang Klangs, Yokhuas, Saktas le Khuapi an i tel hlei ah Independent villages asi mi hna Senthang, Zotung, Lautu an i tel tiah, The Chin Hills, Carey & Tuck, Vol. I, P. 152, ah aa tial. (The Little of Lais are The Hakas, Klang Klangs, Yokwas, Thetlas, Kapis, as well as certain other Independent Southern Villages).
Baungshe ti zong in an kan ti i Baungshe a sullam cu Lupong sau pipi aa ponh mi phun tinak a si ko. Senthang cu Independent Villages an rak kan ti i a sullam cu aho miphun hmanh nih uk lo mi le pen lomi, mah tein luat tein a um mi hna miphun tinak asi (Carey & Tuck, Vol. I).
Senthang a sullam zeidah asi? ti hi kan fale kan nau le nih biatak tein hlathlai ding ah kan sawm hna. Senthang a sullam hi mirang nih an tialmi ca ka hmu bal lo. Keimah santlaih lo zong a si ko lai.
Khua Tlaknak
Senthang peng chung i khua hlun bik hna cu, Sakta, Khuapi le Phaizawng (Lungtin khua) an si.
Khuapi
Khuapi khua pawngah hin Sumsi khua a rak um. Sumsi khua cu a tio than i Gangaw pawng Sungsih timi Daidin khua an tlak than. Sungsih khua tiah an auh. Cu khua tlak lio i lam hruaitu cu Cindir phun an si. Daidin khua tlaknak in chan 9 asi cang tiah Sungsih khua mi Cindir phun Sayci Ung Maung nih 2007 kum lio ah a ka chimh.
Khuapi khua tlatu hna cu lam hri hmun i a rak ummi Khup Sawm phun Hoi Cin le Lungthu hmun i a rak ummi Lak Nam phun San Mang nih an tlak hmasa. An ratnak lam cu Gangaw lei in Phokva le Riva an rak hrawng tiah Pu That Mang (Khuapi) le Pu Ngun To nih an ti, cu hnu ah ka dang le hmun dang in mi tampi nih an fuh hna. Khuapi khua i hotu cu Somhal phun an rak si i Khup Sawm pa le Lal Nam pa nih ram an vaihnak ah Boi Hram lungkhua i an vacharmi a si an ti. Somhal phun asi mi Pu Rum Phung chan ah hin Gangaw peng Mang Khua (Minywa) tiang an uk i khua chia an lak hna.Cu hlei ah Minywa nih a uk mi Zo Daidin, Lungdo, Cengceh (Matu ramri) tiang uknak nawl an pek. Senthang chungah khuate a ngeimi cu Khuapi lawng asi. 1891 kum hrawnghrang i bawi a tuanmi hna cu Ral Tu (Longla phun), Lian Kung (Cinzah phun), le Lian Hram (Somhal phun) hna an si. Pu Lian Hram cu mirang nih Chin Chief ram uktu bawi ah 1910 kum ah an ser i Khuapi kiangkap khua le Zotung peng an uk ter. (Hakha Tipil Khrihfabu tuanbia 1908-2008 cauk Cahmai-46 chung i aa tialmi Pu Lian Hram cu mirang nih ram uk bawi phun an pek i Khuapi khua le Senthang peng vialte cu a uk dih hna tiah a tialmi kha palh a si).
Khuapi khua i bawi a tuan balmi hna cu: Som Hal, Mang Thar, Ram Phong, Mang Kham, Rum Phung, Maung Ki, Ral Tu, Lian Kung, Lian Hram, Ceu Luai, Zen Mang, le Lian Hu an si. Ral Tu, Lian Kung le Lian Hram hi chan khat chungah a tuanti mi an si an khua sang-3 in an then i sangkhat cio an uk. Mirang nih Lian Hram bawi an pek hnu ahcun Khuapi cu Lian Hram nih a uk dih cang. Lian Hu cu a hnu bik ram uk bawi a si i Independent kan hmuh tiang a tuan.
Somhal phun an chuahkehnak hi a tanglei bantukin a si lai tiah ka ruat. Asi hrimhrim titu cu ka ti ngam ve lo. Kalaymyo in Thuam Kai nih Lailun khua a tlak. Thuam Kai nih fa upa bik ah Tlai Sun a hrin. Tlai Sun nih Tlai Sun khua a tlak. Tlai Sun nih fapa -12 a hrin hna i a hniangpa a mi cu Pu Saza Hrin a si (Relsing Tuanbia cahmai 22) ah a um. Cucaah Som Hal hi Pu Saza Hrinsor an si lai tiah ka zumh. Somhal phun nih Saza cu a kan hringtu a si an rak ti i Saza sa an rak ei lo. (Sakta and Khuapi the Letter Framcing their Descent to a wildgoat coceived and give birth to a man on the top of a precipice called Boi Hram), (Carey and Tuck, Vol. I, P. 153). A taktak ti ahcun Saram Saza nih minung a hring kho lo. Min aa khah caah an i palh bia a si ko lai.
Khuapi hi Senthang peng chungah a thawng ngaimi khua a rak si ve i Thantlang he an rak i do tawn. Cu ruangah Thantlang Cinzah zong kan um pi ko u tiah an rak auh hna. An rak auhmi cu Lian Thaw (Lian Hmung) a si. Lian Hmung nih Lian Phung, Lian Phung nih Lian Kung, Lian Kung nih Ni Luai, Ni Luai nih Saya Hram Uk a hrin. Sakta he zong an rak i hranh pah lengmang tawn.
Khuapi cu Senthang peng chungah Khuangcawi tam bik khua ah aa tel ve. Lian Hram nih khuang voi-5 a cawi an ti i Senthang peng chungah voi tam bik Khuang a cawi mi a si. (A mah nihcun Khuang voi (30) ka cawi hlei ah Khuang Cin zong ka cawi a ti. Khuangcin cawi cu Khuangcawi puai a dih le cangka Khuangcawi puai voi (2) nak peh than kha a si).
Sakta
Sakta khua hi Falam peng lei le Hniarlawn khua lei in min hrin, Lailung, Khisel, Hrang Tlung, Hrang Lung, Somlawm le Famcun miphun hna nih tlakmi khua a si. Phaizawng pupu cheukhat nihcun Fam Cun pa hi Phaizawng khua pawng Fam Cun Manglung khua mi a si an ti nain Pu Tan Ki nih cun a si lo, Aive khua mi a si a ti.
Sakta khua i totu cu ahmasa ah Fam Cun pa a rak si. Sa khua caah vok cuar a rak lak hna. A hnu ahcun a cuar lawng si lo in a thau zong an ka pek chih lai a ti hna caah Sakta khua uktu dingah Khuapi khua mi Som Hal fapa Bawi Al cu bawi tuan ding ah an put. Bawi Al nih fapa -5 a hrin hna. Kak Nung, Cung Nung, Ngun Mang, Lul Mang le Lawng Ler an si. Hi unau hna phun nih Sakta khua cu an uk peng.
Mirang an kai lio 1890 kum lio i Senthang peng chungin mirang a dotu bik cu Sakta an si. Mirang an kai lio ah Pu Van Hmung cu mi raltha a rak si. Mirang pawl cu Gangaw lei in an rak kai i Lamtuk khua a phanh hlan ah Pu Van Hmung nih a rak bawh hna. Lt Foster cu 9/1/1890 ni ah a thah. Cu hnu zong ahcun a doh thiamthiam hna i Ruavan khua pawngah Mr. C.H.P Wetherell (Police) cu a thah than. 24/12/1890 ni ah Duffader pa a thah rih. Cun 30/12/1890 ni ah Gurkha ralkap pakhat le Kawl mi lam hruai pahnih a thah hna.
Sakta cu mirang nih an pawh hnawh hna i Sakta nih lam i an bawh than hna. Hau Khar nih Capt. James a thah. Cun ralkap pahnih an thah hna. Sakta cu mei in ka duah lai a ti i Sakta nih an nawl hna. Van Hmung, Hau Khar le Ral Kulh hi minthang an si.
Lai Ral (1917-1918) lio i mirang fakpi in a dotu zong Sakta thiamthiam an si. Hotu hna cu Za Dun, Van Dun, Ral Dun, Ral Bawi, le Som Ung an si. Mirang an kai hlan ahcun Sakta cu an rak thawng ngaingai. Zokhua, Hakha pawl he an rak i do tawn. Khuapi, Surkhua he zong an rak i hranh pah tawn. Sakta i bawi a tuan balmi hna cu a changchang in, Van Hmung, Ral Dun, Van Dun, Cia Kulh, Za Biak, Hei Mang an si. Za Biak cu 21/10/1919 ni ah bawi an pek nain Laisen loin an khamhmi fung a kah caah an phuah lengah thong thla ruk an thlak. Sakta khua i Mission Sianginn cu an hrawh i 1922 kum ah Surkhua ah an thial piak hna. Ral an i thawh caah a si an ti.
Phaizawng (Lungtinpi Khua)
Lungtin khua cu AD 1500 hrawnghrang ah hin Kalay Valley lei in Letsa va cu a hna lei ah an rak hrawng i Gangaw khua pawng, Gangaw khua pawng in Lairam lei ah Phokva cu an rak hrawng than i Lungtin khua cu an tlak ti a si. Khua tla hmasa hna cu Thian Hlun, Hran Ca, Khengsi miphun an si. Anmah hnu in Lang Ting le Tin Thei an ra ve ti a si. An ratnak he pehtlai in Rawlsawmtuk hla i an sak tawnmi cu, “Ka va sei nawh Kan, Letsaron a lang lai hu maw, Lungrawn in” ti a si i Letsa lei in an ra ti a fianter ngai. Cu hnu ah ka dang le hmundang in miphun dang nih an rak panh ve hna. Thian Hlun cu hotu a rak si i Thian Hlun fapa Suntuk le Vanzen chan ah Falam peng Mangkheng khua in khuangcawi hmasa bik Mang Sui le a chungkhar an ra ve i Lungtin khua ahcun khua an rak sa ve. A rat lio ah hin Sumkhal le Arbom a rak temchih i hi sumkhal le Arbom a tannak hmun ah khua ka sa lai tiin Timit va a rak fenhter ti a si. Lungtin khua a si lomi cheukhat nihcun Sumkhal le Arbawm a tem chih an ti i a dik lo. Arbom a si. Pupa chan in alkhawh lomi tuanbia a si. A tannak hmun cu Phaizawng khua taw, Salung tili ah a si i cu ka hrawng cu Mangkheng tiah min a sak. Cu ka hmun i lung nganpi zong Mangkheng lung tiah min a pek. Cu ka pawng i tiva te zong Mangkheng va tiah auh a si. Cucaah Mang Sui cu Mangkheng in a ra ti cu a fiang. Pu Chawn Kio nih Hakha Tipil Khrihfabu Tuanbia (1908-2008), cahmai-47 chungah siseh, Chin sining tuanbia cauk cahmai-48 chung i a tial mi siseh, Pu Ngun To nih Hakha peng khua tlaknak le phun thawhkehnak cauk cahmai-272 i a tialmi “Thian Hlun nih Sumkhal le Arbom a tem chih tiah an tialmi adik lo. Pu Thang Sun Diary chung in a lakmi a si i aa palh cikcek. Mang Sui a si i , cun Pu Ngun To nih Mang Sui cu lungpang hmun ah a rak um ve tiah a tialmi zong a dik lo. Lungtin khua deuh a si.
Lungtin khua cu Mangkhua (Minywa) nih an thio. A thio hnu ah Lungpang hmun ah an i thial. Lungpang in meilam tlang, meilam tlang an um lio 1850 kum ah Hakha nih an thio hna. Mei lam in Phaizawng khua hlun, khua hlun in a tu khua thar ah 1925 kum ah an i thial.
Mirang an kai lio ah Phaizawng cu inn-200 lawng an tang. Cu lio i khua bawi cu Than Ci a si. Mang Sui nih Cal Thawng khua ah fapa Lai Bawi a hrin. Lai Bawi hrin cu Zotung peng khua -13 ah bawi an tuan tiah an chim theu. Lai Bawi cu Mang Sui i ngeih chun fapa a si caah a thil ngeihmi lakah man sung bik Darno le Dartuha a pek an ti. Lungtinpi khua ah Mang Sui nih fapa a ngei lo. Senthang peng chungah ciruang hrinsor a ngei lo.
Hakha nih a thio hlan ahcun Lungtin khua cu thlanglei khua lakah a min a rak thang ngai. (Paizon was in olden times the most important village in the south, but two generations as ago it was attacked and destroyed by the Hakha), (Carey and Tuck, Vol. II).
Mang Sui cu Lairam chungah Khuang a cawi hmasa bik a si. A cawi hmasanak a hla cu:
    1. Khuangcawi cu, Lungtinpi, Mang Sui Se, a zungzata. (Khuangcawi cu Lungtin khua mi Mang Sui nih a thawk hmasa)
    2. Kha pai aw, ka nun cu, cawng hai e, kha zu e, tluang zong nawh. (Ka khuangcawi nunphung cu khua chin tluang zong nih an i cawn i an cawi ve)
Surkhua
Surkhua cu Phaizawng in tlakmi khua a si. Thian Hlun a fapa Sun Tuk a fa Ri Hlung nih a tlak ti a si. Ri Hlung nih Tial Kheng, Zu Dia le Than Zua a hrin hna. Zudia nih Phaipha (A) khua a tlak i Phaizawng khua hotu Mang Thian a thih caah Than Zua cu Phaizawng hotu ah Phaizawng lei ah a kir than ti a si. (Van Kio, Lian Dum, Lian Thum, Lian Hup, Dar Luai, Khuang Sui, Lian Lai, Mang Vei, Van Tum, Ram Dun, Kio Tu le a dang upa chim ning in).
Mirang an kai lio ah hin Senthang peng chungah Khualipi bik a si i inn-200 an si. Lotaw lei in mirang an rak kir lio ah Surkhua uktu Pu Mang Kung(Van Kio Pa) nih riah caw le tlil phawrtu kuli a pek duh hna lo ruangah 29/3/1892 ni ah Surkhua le mirang cu an i kap.Kan i tu lai lo tiin Surkhua lei in bia a chim tu cu Pu Vai Thang(Hlei Lian Pu) asi.Cu lio ah cun Surkhua cu Zu an ri imirang cu an kheng thiam hna lo.I tu hlah usih tiah an karlak i bia a chimtu Pu Vai Thang zong a thi ve.Surkhua inn cu mei in an duah piak hna i cheuli ah cheu thum a kang dih.
An bawipa Mang Kung cu an tlaih i a sam cu Lamei ah an tem chih i Hakha lei ah an hruai.An kal pi lio ah a nupi Cer Cin nih hla a phuahmi cu:
Liam pi hlah law, thlang vairang pa aw,
Chaw na duh cem cang ai law, Van tawi
Renh nangmah hluan sem dah ngai kan si ve
Vairang ca chuan na lung ka hlen khawh lo cu.
Mang Kung cu kum thum thong thlak awk ah Pakukku lei ah an kal pi. An kal pi lai ah a nupi nih:
“Zawng rang hmai ah vui pi hmanh kal ri lang,
Pawpi bang lung kam lo hreng cung in
A min chal tawn Mang Kung bel.”
Amah nih hla aa phuah ve mi cu:
Ka nu paw chung sem lo bang, Latum mei hren in hruai cu,
Khen ral that bang thawng hrin thawr sinah,
Ka pa Hram Cin min au ing.”
Mang Kung cu Surkhua nih meithal zun-55 in an tlanh i kum khat a tlak hnuah an thlah than. Mang Kung a fapa Van Kio cu 1910 kum in ram uk bawi an ser i khua te khua hra an uk ter.
Lai ral 1919-18 lio ah Surkhua cheukhat nih mirang an doh ve. An dotu hna cu: Ral Kio, Ral Bua, Khua Kung le Chawn Kung an si. Lai ral kan tho lai tiah Pu Van Kio nih a kan sawm nain a taktak ah a kan tu pi duh lo an ti ruangah lai ral a thotu Sakta mi Ral Dum le Ral Bawi Party nih Van Kio inn cu 1918 kum ah an khangh piak ti asi. (Dr. Vomson, Zo History, p. 134, The Resulting uprising was started sometime in Sept. 1917 by Van Kio, the chief of Surkhua, who declined to send men as demanded, and who was met with threats by the administration. The rebellion was joined by the Sangte chief of Hakha and quickly spread to surrounding areas).
Laitlang i Lei a ser hmasa bik cu Pu Van Kio (1919) a si. Cu hlei ah Senthang peng chungin ca a cawng hmasa bik a si i Hakha mission sianginn in 1909 kum ah tangli a awng. Van Kio hi kan i zohchunawk Senthang kan pa bik a si.
Independent Hlan Uknak
Senthang peng chungah Sakta, Khuapi, Sumsi, Hausen, Cintlang le Bungtuah khua hna ah Somhal phun nih hotu an tuanpiak hna. Buanlung, Dongva le Lunghau cu Hakha nih an uk hna. Buanlung cu Sangte chung Hram Cem hrinsor nih an uk i Dongva le Lunghau cu sangpi chung nih an uk hna. Hi khua pathum hna hi Hakha ngeihmi ram chungah khua tlak an si caah Hakha nih an uknak han cu a si. Dongva khua a changchang in a uktu hna cu: Rum Hmung, Lian Sai, Sang Kung, Sui Kio le Maung Nak an si.
Phaipha (A) le (B), Phaizawng, Lungrang, Lungkhin, Dumva, Fahau, Pangva, Lungtar, Maukhua, Leium, Chawncum, Cangva le Surkhua ah Thian Hlun nih hotu an rak tuan.
Lichia (Vanmualthar), Bungzung, Keizuan, Tilak le Dinlaupa khua hna hi Independent kan hmuh hnuah tlakmi khua an si. Langpho cu Zokhua in tlakmi khua a si nain uknak lei ah Senthang peng chungah an telh. Khua tla hna cu Tei Cem le Nawl Ung an si.
Ram uk bawi chan lio i ram uk bawi nih uk lo in mah tein aa ukmi, aa penmi khua hna cu Phaizawng, Sakta le Phaipha (A) an si.
Leipi Khua cu Khuahrang in Tumpa chung Zasia nih a tlak. Asinain Lungrang nih kan mah kan khua tlak a si i Phuting miphun nih kan tlak an ti ve. Lautu peng ah an telh tawn nain 1967 kum hnu ah Senthang peng ah an telh. Leipi khua in Ohhla khua le Langli khua an tlak chin.
Fahua Khua cu Surkhua in an tlak. Thian Hlun phun Khen Kio, La Khen, Ci Lian, Lang Ceng hna nih a changchang in hotu an rak tuan. Fahau ram cu a hmasa ah Zokhua ram a rak si.
Pangva khua cu a hmasa ah Hakha ram a rak si. Surkhua in Ni Kung nih a tlak mi khua a si. Khua a changchang in a uk tawn mi hna cu Van Rum, That Mang le Mang Hnin an rak si.
Lungkhin Khua Hring Thang khua in Zali phun chung Tial Kheng nih a tlak. Surkhua in Tuluk fapa Lal Bik cu uktu ding ah an put. Surkhua Mang Kung aw an deuh in an rak um. Lungkhin khua in Tu Phei le Khuataw khua an tlak. Mirang an kai lio khua uktu cu Aw Mang a si. Cu hnu ah Aw Mang a fapa Van Kil nih a tuan. Cu hnu ah Tum Kar a fapa Za Kawi nih a chan. Lungkhin khua in Pu Khua Uk nih Rangsi khua a tlak.
Lungrang khua Lungrang khua hi Hring Thang khua in inn Hmai pa Tial Hau le Lungsen Pi Kai Lung khua in Khup Lal pa Zu Thiang nih an tlak an ti ko nain Khup Lal pa a arbawm cu Innhmai pa a arbawm nak in a hlunh deuh caah Khup Lal khua tlak ah an chiah. Khua tla hmasa na si, zei sa khua dah kan in pek lai an va ti i Vuiphei ka pe u a ti hna an ti.A um lomi hak kau in a ham sual.Zo khua ral tih ruangah Hausen in Leitak ah a kalmi Tia Thua cu uktu dingah Lungrang nih an put i Tia Thua hrinsor cu Zupi chung tiah an i ti. Zupi chung zong nih cun sa le ral an ven khawh lo ruangah Surkhua in Mang Ceu an put than.Mang Ceu nih, Khua Hnin, Khua Hnin nih Ceu Khar, Ceu Khar nih Mang Hmung a hrin. Mang Hmung ro cu Van Kio nih a co. Mirang nih Lian Thang a fapa Za Kip cu 18/4/1910 ni ah khua bawi an pek. Mission sianginn kan in pek lai an rak ti hna nain Pu Za Kip nih a rak duh lo. Lungrang khua ah Phaizawng in a pemmi miphun tampi an um. Lungrang in Lailung chung Pa Mang Hreng nih Lunghnam khua a tlak. Mirang an kai lio ah Lungrang nih lam in an bawh hna i mirang nih Innhmai chung pa Sui Ling cu ril ko an kah. Mirang an kia lio i khua bawi hna cu Hlway Hmon le Kar Hon an si i Lai ral (1917-1918) thawh kong ah mirang nih Rs. 420 dan an tat hna. Senthang peng chungah khuangcawi bik khua an si hlei ah hlathiam, khuang thiam khua an si i khuangcawi le sarlam a thiam bik khua an si.
Phaipha (A) cu Surkhua in Ri Hlung a fapa Zudia nih a tlak. Mirang an kai lio ah hotu cu Ngun Ceu le Kim Hmung an rak si. Phaipha nih Hakha Darkhuah chung an rak thit hna caah Hakha aw aan deuh in an rak um. Ngun Ceu a rian cu a naupa Bawi Kung nih a chan. Cu hnu ah Mawng Kio cu 17/2/1922 ni ah mirang nih khua bawi an pek. Phaipha cu inn-90 an rak si i Lai ral thawh ruangah Bawi Kung, Heih Khar le Van Kung cu mirang nih thong an thlak hna.
A Rawk Cangmi Hausen Khua
Phaipha (A) in Ceu Nak pa le Bawk Kheng pa nih Phaizang in Hran Ca miphun zong khua tlak lio ah an sawm ve hna. Cu hlei ah Lungrang le Lungkhin karlak i a ummi Lailung khua in Lei Vak pa le Khup Lal pa zong Tikhor a khuahtu ding le khua tlaknak Ar a thattu dingah an sawm hna. Ruavan pa Run Mang cu Tia Thua nih Hausen khua ah a thah. Ruavan khua cu Zokhua i an khua te a si caah Zokhua nih an kan thio lai ti an phan ruangah Hausen khua cu an tio tak i Vanmualthar khua an tlak. Hausen khua tlak lio ah uktu dingah Hakha Darkhuah chung Lul Mang an chimh i Lul Mang a fapa Tial Hngak nih khua a sak pi hna. Lul Mang cu ral ven man an pek. Van Mual in Buanlung le Sihmuh khua hna a tlak. Hausen in Vanmual lei khua tlak lio hruaitu cu Tial Hngak a si i Buanlung khua an tlak lio zongah Tial Hngak nih lam a hruai rih hna.
Hausen Khua hi Khuapi in Kha Lung nih a tlak. Khuapi Lian Hram uk ahan chiah. Bawi Thang fapa Lian Hnawk cu 22/2/1926 ni ah khuabawi rian an pek. Hausen khuami Pu Lian Thum cu Senthang peng chungin M.P a tuan balmi a si.
Mau Khua cu Phaipha (A) in Zudia nu tlai fa Za Kheng nih a tlak an ti. lungtar Jubilee cauk chungah Phaizawng in Thianem Vang Khua, Thianem Vang khua in Mau khua an tlak tiah an tial nain hi tuanbia hi Phaizawng nih an ngei lo. Mirang an kai lio ah inn-20 lawng an si. An khuabawi ah Kung Mang a rak si. Tial Phung a fapa Ceu Ling cu 18/1/1922 ni in khuabawi an tuanter. Ceu Ling cu a thi i a fapa Rung Kung a zat hlan chung Za Kung nih khuabawi a tuan. Cu hnu ah Rung Kung nih a chan than. Mau khua in Lungtar khua an tlak.
Sumsi Khua cu Khuapi in Phun Bawm nih a tlak. Khuapi Lian Hram uk ah an chiah. 1910 kum ah tlakmi khua a si i Lian Zap a fapa Zo Ling khuabawi a si. Cu hnu ah a fapa Thang Nawn nih a chan.
Cintlang khua cu Khuapi in Ngai Kar nih a tlak. A hmasa khua tlatu Ngai Kar cu fa hring lo a si. A hnu ah an unau chungin Ngai Kar min an i sak than i Ngai Kar cu khuabawi an pek. Khuapi uk ah an chiah.
Dumva khua ram cu a hlan ah Hakha le Zokhua ram a rak si. Surkhua Than Lung nih khua tlak dingah a hal hna i Than Lung nih a tlak. Mirang an kai lio ah Dumva cu Inn-140 a rak si i a rak ropui ngai te. An khuabawi cu Ngun Kung, Sa Bawi le Tial Kaw an rak si. Mirang nih Sa Bawi cu 24/11/1915 kum ah khuabawi an pek. Cu hnu ah Ngun Thawng nih Sui Tum le Lian Suai an zat hlan chung a tuan. Dumva khua cu Lai ral a thomi Ral Dum le Ral Bawi Party nih an tuk hna ruangah Dumva cu mirang nih tangka 3000 an bawmh hna.
Chawncum khua ram cu Surkhua Van Kio le Tin Thang hna an ram a rak si. 1930 kum ah Buanlung in Sui Hu, Khua Lei, Hmun Kar, Len Hmung, Ruang Lo, Hrang Thluai, Sa Tu, Khua Kung, Tial Kheng le Ram Dun nih an tlak. Surkhua Van Kio uk ah an chiah.
Keizuan khua cu Independent hnu ah Bawi Hram i a ummi Buanlung pa nih Phaipha (A) le Khuapi a sawm hna i Bual Sum, Pum Ling, Mang Dun, Khen Lian, Thang Nawn le Tluang Khar nih an tlak.
Leium (A) khua cu Cangva in Khua Lum nih a tlak. Leium (B) cu Leium (A) in Lian Chum nih a tlak.
Zathal khua cu Buanlung khua in Hmun Ling, Pa Thiap le Hram Hmung nih an tlak. Sakta ram chungah tlakmi khua a si i Sakta uk ah an chiah.
Lichia khua cu Buanlung in Lei Hmung, Van Hu, Khup Er, le Zam Bil nih an tlak.
Sakta Bualfiang khua cu Buanlung in Nun Tum, Ral Ling, Kio Nawl, Sia Phen, Sia Khup, Min Thang, Hram Er, Hmun Hnin, Lian Duai, Bil Khar, Huat Dun, Hrang Awi, Nawl Kham le Sakta khua in Ni Sum nih an tlak.
Tilak khua cu 1972 ah Keizuan khua in Uk Mang nih a tlak.
Tinam khua cu Sakta in Sun Kim, Ceu Tling le Hlei Hnin nih an tlak.
Cangva khua cu Lungtar khua in Than Cuai nih a tlak. Cangva ram cu a hmasa ah Hakha ram a rak si i Lian Hre cu 8/11/1921 kum in khuabawi an pek. Mirang an kai lio i uktu cu Tang Ling a si. Lian Hre hnu ah a fapa Khup Doi nih a chan. Khuapi Lian Hram uk ah an chiah. Cangva khua in Leium (A) an tlak.
Lungtar khua cu Maukhua in Kip Lian nih a tlak. Mirang an kai lio i khua uktu hna cu Khua Thun le Mang Nuai an si.
Dongva khua cu a hmasa ah Hakha ram a rak si. Phaipha (A) in Khup Sawm pa Lai Hreh le Leitak khua in Thang Eng nih an tlak. Hakha ram a si batukin Hakha nih an uk hna. Khua uktu hna cu Rum Hmung, Lian Sai, Sang Kung, Sui Kio le Mawng Nak an si. Mirang an kai lio ah Rum Hmung, Lian Sai le Tial Bik Bawi an si.
Buanlung khua cu a rawk ciami Hausen khua in Vanmual, Vanmual in Buanlung an tlak. Khua tlak lio i hotu cu Tial Hngak a si. Hakha ram chung i tlakmi khua a si bantukin Hakha Sangte chung Hram Ceu hrinsor nih an uk hna. Mirang an kai lio i khua uktu hna cu Mang Sau le a fapa Sum Tang an si. Buanlung in Lichia khua an tlak. Senthang peng chungah Buanlung khua tlak hrinsor kan tam ngaingai.
Cia-inn khua cu Hmawngtlang in Ni Dun le a hawi le nih an tlak.
Hmawngtlang khua cu Phaipha (B) in Lai Heih, No Sang, Za Khar le Hram Ceu nih an tlak.
Sihmuh khua cu Vanmual in Rev. Van Lo a pu Tei Ceu nih a tlakk pi hna.
Loklung khua cu Buanlung in Ui Kung, Hrang Kual, Than Dum nih an tlak. Hakha ram a rak si i Hakha sinah khuatlaknak nawl an hal hna.
Phai Khua cu Buanlung in Ni Vung nih a tlak.
Bungtuah khua cu Sakta in Rum Ca nih a tlak. Bawi a rak tuanmi hna cu Van Duai, Bawi Ceu an si.
Bungzung khua cu Khuapi in Long Tu le Tial Sang nih an tlak.
Dinlaupa khua cu Cintlang in Hrang Lian, Tum Khar, Than Hnin, Hram Bawm le Khen Du nih an tlak.
Lungcawi khua cu Buanlung khua in Thong Ngai nih a tlak.
Zotung Peng
Calthawng, Rezua, Siatlai, Siasih, Lotaw, tbt...Khua hleithum ah Phaizawng (Lungtinpi) Mang Sui fa Lai Bawi hrinsor an um. Zotung cu kan unau an si.
Mirang an kai lio (1890) i khuabawi a tuanmi hna ........Minung tial dingmi
(Carey and Tuck, Vol. II)
No. Khua Khuabawi Inndong
1. Khuapi Ral Tu (Longla) Lian Kung (Cinzah) Lian Hram 170
2. Lungrang Hlway Hmon, Kar Hon 150
3. Lunghau Ra Sum 20
4. Lungkhin Aw Mang 50
5. Lungtar Khua Thun, Mang Nuai 70
6. Mau Khua Kawng Min 20
7. Phaipha (A) Ngun Ceu, Kim Hmung 90
8. Phaizawng Than Ci 20
9. Pangva Van Rum 40
10. Surkhua Mang Kung, Lian Cei 200
11. Sakta Ram Dum, Van Dun, Tan Ling, Tir Kwe 180
12. Dumva Ngun Kung, Sa Bawi, Tin Kaw 140
13. Cangva Tang Ling 40
14. Buanlung Mang Sau, Sum Tang 70
15. Dongva Rum Hmung, Lian Sai, Tial Bik 90
16. Bungtuah Van Duai, Bawi Ceu 30
Lai Ral (1917-1918) Ruangah Thong a tlami hna
  1. Phaipha (B)
Ngun Kung, Van Thio (20/8/1920 ni ah an luat than).
  1. Phaipha (A)
Bawi Kung, Van Kung le Heih Khar (20/8/1920 ni ah a luat than).
  1. Sakta
Ral Dum, Ral Bawi, Som Ung, Cia Kulh, Al Chum, Chum Ling, Tum Ling, Sai Er, (kum saupi an tlak hnu ah an luat than). Lai Ral hotu bik cu Ral Dum le Ral Bawi an si. Ral Dum cu Leikang mi a si.
  1. Ping Lut- Buanlung
  1. Tin Khuah-Hausen
  1. Khuapi
Lian Hram
Thong a tlami hna an thlah dih hna hnu ah Lian Hram cu Hakha Van Mang le nupi Tial Nawn he Taungkyi thong ah an chiah rih hna. (Head man file, p.178) cu hnu ah Khuapi lei kirter ngam lo in an pupa hna nih an rak rak uk tawn mi hna Zotung peng Cengceh khua ah kum thum an umter. Cu khua ahcun nupi zong a ngei. Khuapi mi nih khua ah umnak nawl kan pek piak cang u tiah, mirang bawi an nawl piak i Khuapi ah um thannak nawl an pek hlei ah ram uk bawi an tuanter than. (Pu Tluang Hnin tialmi Khuapi theihtlei, p. 4).
  1. Lai ral ruangah Lungrang cu mirang nih phaisa Rs. 420 dan an tat hna.
Khuatlak chin ning cu a tanglei bantukin a si
Sakta
Lunghau Phokva Tongpiang Kawllunghau Bungtuah
Bualfiang cu Buanlung khua tlak deuh a si.
Khuapi
Hausen Sumsi Cintlang Bungzung
Dinlaupa
Khuapi nih Bawi Hram lungkua i Som Hal pa an lak lio ah hin Phaizawng in Tin Thei pa zong Khuapi ah khua a sa ve cang. Sakta khua i Tin Thei zong Khuapi in a kal chinmi an si. Keizuan khuatlak lio ah Khuapi an i tel ve.
Lungrang
Lunghnam
Leipi khua cu Lungrang nih kanmah khuatlak an ti. khuahrang zong nih kanmah khuatlak an ti ve. Khuahrang uk an rak si tawn caah Khuahrang khuatlak deuh a si lai.
Lungkhin
Khuataw (Zotung) Tuphei (Zotung) Rangsii
Leipi
Ohhla (Gangaw pawng) Langli (Zotung)
Leipi khua in Saya Inn Kung le a fale pariat nih Degree an la dih.
Phaizawng
Surkhua Ratu Thalang (Thilang) Lailung (A voihnihnak)
(Thilin ram chungah)
Fahau Pangva Dumva Sipiah Caleikiah Phaipha (A)
Maukhua Keizuan Phaipha (B) Dongva X-Lungthu
Lungtar Tilak Hmongtlang X-Hausen
Cangva Ciainn X-Vanmual X-Darkham
Leium (A) Buanlung Sihmuh
Ricum-X Lungcawi Zathal Lichia X-Kauva Bualfiang Phaikhua
X-Bawi Hram
Keizuan X-Lamainu khua
Tilak Chawncum
    • Keizuan khua cu Bawi Hram i a ummi Buanlung pa, Phaipha (A) le Khuapi nih an tlak ti.
    • X- kan tuahmi khua cu a rawk ciami khua an si.
    • X- Lailung khua a voikhatnak cu unau a simi Tum Pa, Pa-U le Ngen Tau nih an tlak hnu ah a tio. A voi hnihnak cu Phaizawng in Hran Ca nih an tlak than i an tio than.
Senthang ram chung i khua hna cu a bik in Sakta, Khuapi le Phaizawng in tlak chinmi khua kan si. Khua tlak hnu ah Zotung, Zophei, Lautu, Hakha, Thantlang lei a kenkip in miphun kip nih fuh le panh cio a si. Senthang ram chung i a ummi cu khua zei in kan rat hmanh ah miphun phun khat kan si dih cang i Senthang miphun kan si dih. Arsa ei ti khat unau kan si dih.
Mirang an kai hnu fimthiam cawnnak
Mirang nih an kan uk chung 1900 kum ah Hakha ah mission sianginn an rak tuah. Cu ka sianginn i a rak kai hmasa bik cu Surkhua ramuk bawi Pu Van Kio a si. 1909 kum ah tangli a awng. A hmasa bik cacawng le cathiam a rak si. Van Kio hnu ah Rev. Za Ling (Sakta) le Saya Tial Hmung (Sakta) hna an rak kai ve. Cu lio ah cun Hakha cu mi tampi sianginn an rak kai cang. Hi hna hnu zul in Falam Sianginn ah Khuapi in Khua Hat le Lian Hu, Surkhua in Thang Sun, Sui Mang, Ni Uk, Tum Lian, Kham Hlei, Lian Kar le Lian Hei an rak kai i mi ngan le bawi pipi ah an i chuah. Cu hna hnu zul tu ah Surkhua in Siang Uk, Rosie Zing Men, Chan Peng le Khuapi in That Mang nih 1960-1967 kar lak ah Degree an kan lak piak.
Acunglei i ca a cawng hmasa bik hna hi Surkhua le Khuapi in an si i adang Senthang kan i tel lo. Fimthiamnak lei in san kan rak tlai hrim lo. Sianginn kai hrimhrim kan rak duh lo. Surkhua cu 1922 kum ah Mission sianginn a rak um ruangah le Pu Van Kio nih cacawn a thatnak kong a rak cawnpiak khawh hna caah sianginn kai an rak tam. Lahkhah ei le riansang a tlaimi an rak tam. Nahzahkha chan tiang zung kip ah an thu kho. A tu bel cu Pension an la dih ngawt cang i an um tuk ve ti lo. Zipeng reng pahnih an tang. Sianginn kai le inn tha lo tha papet an rak duh caah Surkhua cu keimah ka kum sawmruk chungah khuang a cawimi zong pali lawng an si (Thang Hmung, Van Kio, Zam Ci Pa, le Iang Men Pa). Kum sawmruk chungah Khuapi in inn sawmthum leng nih khuang an cawi. Lungrang cu inn sawmli le inn nga leng nih an cawi. Phaizawng inn riat nih an cawi.
Sakta khua ah mission sianginn a rak um nain sianginn kai an rak duh lo hlei ah Lai ral an tho i an sianginn zong cu an rak chuh than hna. Lungrang zong mission sianginn an rak duh lo. Khuangcawi le chunthah lawnglawng an rak duh.
A luan cia kum hra in nihin tiang kan zoh tik zongah tanghra awngmi le degree a lami kan tlawm ngai. Tanghra awn ah kan unau a simi, Lautu, Zophei, Zotung nih an kan laan tuk. Senthang kan dih lak kumkhat chung i tanghra a awngmi hi Zophei khuakhat a awmgmi zat lawng kan si. Ngaihchiat ngai awk kan si. Fim cacawnnak lei ah tha kan pek lo hlei ah a kaimi zong zuam duhnak thinlung kan ngei kho lo. Nuamhnak sawhsawh in kan kai.
Sumletnak
Hakha peng ah Senthang hi sumlet a thawk hmasa kan rak si. A bik in Khuapi le Dongva hi lam hruaitu an rak si. Pumtek thi hoi hna hi Senthang thi tiah, kan ti tiin Pu Ro Thang (M.P) nih a ka ti. A tu ahcun sumlet zong kan um ti lo. Sipuazi lei ah a niam bik kan si. Hakha khua ah Senthang dawr, dawrli lawng a um. Hakha khua ah inn-tung a dirhmi zahnih sawmriat hrawng kan si. Zophei cu inn zasarih leng an kai. Ramdang lei hlawhfa CARD nih thonghnih kum riat kum i an chuahmi ca chungah ramdang i aa hlawhfami lakah Senthang kan tlawm bik. Zophei, Zotung le Lautu nih an kan tei. Hi zong hi kan sipuazi a that lo le kan si a fah caah ramdang ah kan thlah khawh hna lo bia a si deuh. CARD ram chungin ram tha ah a lan khomi zong kan tlawm ngai. Peng dang le khua dang kan tluk hna lo.
Zu
Zu hi kan ral ngan bik a si ko. Zudin saei nih Senthang cu an kan thah. Phaisa kan ngeihchun zu caah kan hman dih. Kan ngeih lo hmanh ah do kan cawi chom. Kan cawi khawh lo hmanh ah a ba in kan ding. Zureu nih a kan reu dih.
Saduthah
    1. Fim cacawnnak hi biapi bik ah chia usih.
    2. Lungrual tein tangti usihlaw, i tlaihchannak, i siaherhnak, i bawmhchannak lungthin ngei hna usih.
    3. Phun khat chuak ti unau kan sinak philh hlah usih. Kan miphun tanh in kan peng daw usih.
    4. A lamkip in thanchonak i zuam hna usih.
    5. A khua kip Minihydro Electric van khawhnak i zuam hna usih.
    6. A khua kip an motor luh khawhnak i zuam hna usih.
    7. Zu hi kan ral ngan bik ah chia usih.
Ka Rem Lo Ci!
Miphun dang hmai le mipi hmai ah hngalhmi le theihmi kong siseh, a dik le dik lo kong siseh, chim duhmi le rel duhmi kong siseh, chiatnak thatnak kong ah siseh, zei bia hmanh chim le rel ngam loin mi bia lawng ngaih, Hohkeh ti lawng thiam, Senthang mi ralchia ka rem lo ci!
Kaa lawm.


By Chan Pum(Hakha)

11 comments:

  1. Ram, Khua, Pengtlang, Phunghram, Biaknak, Miphun, Unau akan tthentthek tuhna hi Nihin ni caan ah zalam tlang I zu ari I a aukhuang mi minung pawl khi anrak siton lo, kan cabuai cungah ca atialmi, tthutden cungah atthu I Bia achim mipawl khi anrak si deuh, cu caah hibantuk minung pawl hna khi kan ralring ngai an hau........

    ChanPum hi tuanah lehding asi ko nain hi Ca atialmi hi tuanah karak hmuve lo cu ruangah tu long2 ah kaleh kho.............

    PU THIANHLUN tuanbia toi...........Hlan lio Lailun hrawng anrak umlio ahhin Pu Hlawnceu nih Pu Thianhlun cu ka U kan nih zong Ngalrang ka kahnak lei ahkhin khuathar kanva kawlve kolo arak ti, cu caah kamang ka khenh tiin cu hmuncu MangKheng tiah Min anrak pek, Pu ThianHlun cu falam peng Mangkheng khua in ara mi asi, Pu Thianhlun cu ami hna he hmunthar kawl ah anrak I thawhlio ahhin hmunthar kawlve dingin ara mi minung pariat he an I tong: Ai Neh, Caan Hlun, MangPa, RamLawt, Cia Khar, NamLer, ChiaTo, LawTlai hna ansi "Chuncung Baptist Golden Jubilee" ah cun Chuncung khua tlatu hna an min ah an telhchih ve nain tin covo an I phawtlio ah amin antelh tilo, chuncung ah sau umlo in hmunthar kawl ah aa thawkthan ticu aa fiang ngai,Hi lio caan ah antlakmi hmun cu TiKual hmun asi I thlanrawn lu lei in anrak halhmi hmun asi, Tikual hmun cu chun ah anvung phan I "Chuntlung" tiin min anpek, cu Chuntlung cu aa thleng I "Chuncung" tiin auh asi, Sumkhal le Arbawm temchih in chuncung khualu bawinu va aa thawhnak in bawinu hrawngin lungtin khua arak phan, Lungtin khua aphanh hnu in atantak mi Neh le Nang hmuhkhawh asi tilo cu caah sau anung tilo ticu afiang ngaingai,,,,,,Chanpum nih letsa arak hrawng atimi kazawn ah 100% bakin a Lih, Lih le Fir tukin ca kantial mihi ningzah zong theipah ding asi, Thianhlun Miphun asilo minih I thlaktuk hi attha lo.......................
    PU MANGSAWI tuanbia toi........Lungtin khua anrak umhlan ahhin lungpang khuami anrak um cang, Pu MangSawi nih a komtang ah cite arak pumhton I lungpang khua siapawl nih anrak doiton ti asi, sa ankah tikah mipem pa tiin anrak hlehve ton ti asi, voikhat cu SamCin pa sinah hitihin arak ti " nangmah zong kasin ah rak I thial lawlaw ko na mipawl hna zong anra cang cun sake anka pekmi khi zoh hmanh nangmah zongnih naka pekve lai arak ti, Samcin pa cu athin ahungtuk I mipem pa hi hna akan hnawhtuk cang I athah in kan thah lawlaw lai tiin khua arak khangpi hna culio ah vate (cunteng) nih an hmurkha cuk arak zalh hna I vate cu kantuk anti I anmah le anmah tu an I hliamdih ti asi, cu caah hipa hi kan doh zongah kantei kho lailo anrak ti I an ngolthan, cu thawngcu MangSawi nih arak theive I ziah cubantuk zia thalo cu nan keng nan ka doh zongah nanka teikho lailo nangmah tham2 cu Mihnawm santlailo pei nasi ko cu arak ti, khah asile Sia dotla veve kanthah lai I Mithiang asi mi asia hnar in tifim chuak sehlaw Mithianglo asia hnar in pelep anakmi chuakseh anti, Mangsawi sia cun tifim achuak I Samcinpa sia cun pelep anak mi achuak cu caah samcinpa cu bawinu va atan I aa pem colhve atan nak Bawinu hmuncu SamCin Lungzuan tiin min angei thai, Voikhat cu MangSawi asal pa Asia congtu pa nih Bawinu kam ah sia cu acongh ti asi I culio ah Limpi (rul) ek rangte ahmuh ti asi, Limpi ek cu chuncaw a eibang mite kha aphulh hnu ah atemtak ti asi, zarhkhat arauh hnu ah afuntak mi chuncaw tecu ava hun I arim thawtuk in atheih ti asi, arak ei cu arit I anuamtuk ti asi, cu chuncaw arak einak mi tilipi cungah thingluang kha tinih arak fenh I hla arak sapah I arak I keihtuk hna ti asi I a thinlung ah arak chuakmi cu ka bawipa nupi hi hitihin cawive uh sehlaw aa nuamngai lai tiin alung arak chuak, cun inn ahcun ava tlung I MangSawi cu ava chimhtik ah Mangsawi nih Nu cu kan cawisan awk ansi Nupi le cu kan Upat ding hrim2 ansi arak tive I KhuangCawi hram cu anrak thawk " khuangcawi e cu e MangSawi se azung e zawta hai" tiin hla kan ngei..............karak peh thluahmah lai!!!!!!!!!!!

    ReplyDelete
  2. Pu Thianhlun1 nih MangSawi1 (lungtin) le SangCin (surkhua) ahrin hna, MangSawi1 nih LaiBawi (calthawng bawihram) ahrin, SangCin nih Rihlung le MangCem ahrin hna, RiHlung nih ThanZua (phaizong nih Ramuk bawi tuanding in anlak) le TialMang ahrin hna, MangCem nih Thianhlun2 ahrin, Thianhlun2 nih MangSawi2 le ZuDia (phaipha khua tlatu) ahrin hna....

    ReplyDelete
    Replies
    1. Leipi kong a ttial mi zong a palh dih.Leipi ram khuatla tu hi Tinpabawi Pu Za Sia a si i,ramuk bawi zong a si.khua tla tudang an um lo.pu Za Sia nih Pu Bawi Hre a hrin.Pu Bawi Hre a nupi cu phaipha thianhlun bawi chung pu Mang Cung,pu Ngun Co,Pu Lian Kung,Pu Lai Uk hna an ni a si i a min cu,Pi Khuang Zing a si.Pi Khuang Zing a va,Pu Bawi Hre nih Pu Ngun Peng a hrin,Pu Ngun Peng nih Fapa pathum,fanu pahnih a kan hrin,fapa pathum chungah a hniang pa cu a kan liam tak i,a fapa U pabik Pu Thawng Cin Le Keimah Pu Ram Uk Ling kan taang,mah kong khua tlak nak kong hi,khuabawi zung zongah Leipi ramuk bawi Za Sia khua tlak nak ti in a um cang mi a si.Khuahrang ramukbawi pu Ngia chum nih Pu Za Sia a rak pek mi a si.Leipi khuatlak nak hi keimah chan tiang chan (4)long a si.Leipi cu a hlan ah Thantlang peng a si.Myoh ah kal tik ah Thangtlang cu,a hlat deuh ruang le a phunphun cozah lei in bawmhnak a tlawm deuh caah,kapa nih Hakha Mangki pu Ni Uk (Pu Van Kio) fapa a rak tong i,Pu Ni Uk nih Baho နတလ ah ca a tialpiak. နတလ chan ah Hakha peng ah kanrak i thial mi a si.Leipi ram hi Lautu ram a si.mirang ramrica hi,kan kut ah a um,kapa Pu Ngun Peng nih Hakha peng ah a rak lut pimi a si.Sen Thang ram a si lo.a fiang lomi an um a si ah cun keimah Pu Ram Uk Ling le Ka-u pu Thawngcin hal khawh a si.khua tla tuzong kan si i,ramuk bawi fazong kan si.kan ram,ramukbawi kan si nak mirangbawi ca hi,kan kut ah a um titiang siseh mu,

      Delete
    2. Leipi kong a ttial mi zong a palh dih.Leipi ram khuatla tu hi Tinpabawi Pu Za Sia a si i,ramuk bawi zong a si.khua tla tudang an um lo.pu Za Sia nih Pu Bawi Hre a hrin.Pu Bawi Hre a nupi cu phaipha thianhlun bawi chung pu Mang Cung,pu Ngun Co,Pu Lian Kung,Pu Lai Uk hna an ni a si i a min cu,Pi Khuang Zing a si.Pi Khuang Zing a va,Pu Bawi Hre nih Pu Ngun Peng a hrin,Pu Ngun Peng nih Fapa pathum,fanu pahnih a kan hrin,fapa pathum chungah a hniang pa cu a kan liam tak i,a fapa U pabik Pu Thawng Cin Le Keimah Pu Ram Uk Ling kan taang,mah kong khua tlak nak kong hi,khuabawi zung zongah Leipi ramuk bawi Za Sia khua tlak nak ti in a um cang mi a si.Khuahrang ramukbawi pu Ngia chum nih Pu Za Sia a rak pek mi a si.Leipi khuatlak nak hi keimah chan tiang chan (4)long a si.Leipi cu a hlan ah Thantlang peng a si.Myoh ah kal tik ah Thangtlang cu,a hlat deuh ruang le a phunphun cozah lei in bawmhnak a tlawm deuh caah,kapa nih Hakha Mangki pu Ni Uk (Pu Van Kio) fapa a rak tong i,Pu Ni Uk nih Baho နတလ ah ca a tialpiak. နတလ chan ah Hakha peng ah kanrak i thial mi a si.Leipi ram hi Lautu ram a si.mirang ramrica hi,kan kut ah a um,kapa Pu Ngun Peng nih Hakha peng ah a rak lut pimi a si.Sen Thang ram a si lo.a fiang lomi an um a si ah cun keimah Pu Ram Uk Ling le Ka-u pu Thawngcin hal khawh a si.khua tla tuzong kan si i,ramuk bawi fazong kan si.kan ram,ramukbawi kan si nak mirangbawi ca hi,kan kut ah a um titiang siseh mu,

      Delete
  3. Phaizong khua cu phaipha lei ah menghnih le lungrang lei ah mengkhat le cheu hrawngkhi asi Bawinu lei lungrang kalnak lamthlang lei Taitlang khi surkhua ram asi, Mirang anrak kai lio ah Inn200 asi ati I khoika hrawng ahdah lo anva thloton hnga? Lopial hmanh phaipha Ram akan halton, Cun atu hi inn 90 hrawnghrang ansi I innhmun cawhding hmanh a umlo cun inn hmunthing zonghi lungtin khuahlun long asi mahhmanh cu inn 100 hmun a umlo, thingkung cungah maw anva kaideuh hnga I lungkua chungah maw anva thuhdeuh tonhnga tin karuat theu,,,,,,,kapeh thluahmah rih lai!!!!!!!!!!!!!!!

    ReplyDelete
  4. Pu VanKio tuanbia toi......Pu Vankio cu 1892 kum ah achuak, Hakha America Baptist Mission sianginn in tangli adih, sagaing ah tang5 le tang6 apeh I cu lio ah apa MangKung nih 1910 ah RamBawi tuanding in acah, Mirang nih anrak duhtuk caah 1914 kum ah Surkhua Tribal Area Chief anpek, khua 10 an Uk ter, kawl holh le miring holh tha tein arak chimkho, 1934 kum ah Gorvernor Of Burma sinin Meithal laksong arak hmu, Mirang le Laimi karah remnak tuah arak duh caah Ahawi le ramuk bawipawl nih miring kuttang umkha anrak duhlo ruangah Pu Vankio inn tiang mei in anrak duahpiak, Mirang pawl nih Pu Vankio cu chimlaw naduh ningte in inn cu kan sak than lai anrak ti I hmasa a inn nakin thadeuh in Canphio anrak cihpiak, Mirang he remding in Senthang chung bawipawl le lautu bawi, zophei bawi pawl cu arak cawnpiak ton hna, cu bantukin a riantuan adik caah Mirang siangpahrang Geoge King V & Queen hna nih 1935 kum ah Minthat nak (Medal) arak pek cun Ngun nam le Sui Roca zong arak hmu chih, 1922 kum ah ABM siangbawi Rev. Dr. Cope nih Primary School cu surkhua ah arak tuahpiak hna, Pu VanKio tuanbia chung kan zoh tikah Adiklo in riantuan nak le Lih in atuahmi pakhat hmanh hmuhkhawh asi lo.....Chanpum nih adiklo in achim atimi hi khuaruah harngai asi.......
    PuMangCung tuanbia toi........Pu MangCung cu 1934 kum ah achuak, phaipha private sianginn ah tangthum a awng, khuapi ah Laica in tangli a awng, Calthawng ah tang5 a awng, surkhua ah tang6 le tang7 a awng, Hakha ah tang8 in tang10 tiang akai, 1962 in 1974 tiang phaipha khua ah khuabawi atuan, 1974 in 1977 tiang Myone EC ah Biaceih nak lei in arak tuan, Senthang Khualbuk caah fund zong arak kawlpi hna, cu caah Pu MangCung tuanbia chungah Adiklo in atuanmi kan hmu kholo,,,,,,,,,ChanPum nih adiklo in arak chim hna atimi hi ka khuaruah ahar ngai............

    Khah ChanPum tuanbia kanzoh ve lai..........Pu ChanPum cu 1969 kum falam sianginn ah tang10 arak kai I kum5 nak ah tang10 arak awng, a nih hi Biaceih lei arak uar ngaimi asi caah Law in arak um Sihne atuan I khuate lei le khuapi lei biaceih dingpawl hna zong arak ceihkhan tu asi, cun anih hi Ralkap cozah uk lio chancu asi ve I RalBawi pawl duhnak Azul kho ngaingai mi asi, Hakha khua I (beohahmu) le (myonehmu) pawl zongnih anrak uarngai mipa asi (kawl duhnak zulkho tupa kan ti lai cu), atu kan senthang miphun chungin Nungak Nu pakhat zongkhi Kawl Ralbawi pawl an caah arak hlanpiak lengmang hna, cu Nu nihcun ka (bawah) nangmah nih naka hrawh taza kan cuai lai arak ti I cu Nu cu amah nih athit beh, A Nupi thingnu zong nih nangmah chanpum Milih pa Mifir pa nalih le nafir in naka cawmmi cu maw mi nih sihne anrak inti nalih man cu na in te lai tiin arak titon ti asi,,,,,,,,,,,,,
    Cu bantuk minung nih kan Pa le pawl Adiklo in bia anchim atimi hi an Tuufa pawl kanlung afak ngaingai, Senthang Tuanbia le thawhkeh nak kongah duhnak paohin akan timi hicu kan duhlo hrim2, senthang forum chung ca katialmi chungah Pu Mangcung nih achim kati bal lo, Lih rumro in mi tuah hicu atthalo ngaingai, Phaizong pawl hi Malaysia anrak phanh hmasa deuh lio ah thut umnak inn hmanh anrak ngeilo I phaipha kan sinah akan hrawmtu ansi, Atu senthang forum moderator atuan liomi Van Biak Lian khi phaipha inn ah caansau nawn arak umhnu ah anmah phaizong pawlhna khi akhawmh hna I inn an hlang cucu asi, tu ahcun senthang moderator kasi ati I ka mail zong arak kathah piak hibantuk minung pawl hna phaipha aw an in arak thudir tawnmi hna nih phaipha nehsawh phun in heiti ve hicu ningzak nansi I ralring uh face to face in kan I tongte hna lai............

    ReplyDelete
  5. Pu Chan Pun nih Senthang khua thawhkehnak kong na rak thlahmi hi a tu lawng ah ruah lo piin ka hmuh i ka rak rel ve.Na tialmi ka rel i khauka hmanh ah reference na lak nak zong a um lo a tlamtling lo ngai ngai.Khua,ram le peng tlang a si lo mi hmanh hi ca tial tik ah tha tein manuscript in cun,reference lak in tial phung asi.Hi khua thawhkehnak hna hi khuai ka hmanh ah reference kawl khawh asi ti lo,lak khawh asi ti lo ti na theih ko ah cun na tial lo law law ah a rak tha deuh hnga.Zei ruang ah dah?Khua thawhkehnak hna hi a biapi tuk ti cu na theih ko lai dah.Mah tlukin a biapi mi Senthang khua kip i khua thawhkehnak na rak tial ngammi le public ah na rak thlah ngammi hi kharuahhar ngai zong asi.Na tialmi ka rel ah Senthang miphun na cawisang i na lawmhter hna lai ti zong ka zum fawn lo.A ruang cu na ca tialmi nih a tlinh lo tuk.Na tial mi a dihlak in categorical pa khat te hmanh a um lo.Cu lio ah mah ti cun an rak ti ti bantuk men men in ca tial i mipi sin ah ca thlah zong hi a um bal lo.Na tial mi hna hi evidence pa khat hmanh a um lo.Ral K. Lian a mah pa khat te nih a theihmi hmanh kha na tlinh kho ti lo.Mah ca hi Senthang aiawh in tial an in fialmi maw asi?Public ah ca na rak thlahmi hi Senthang khua kip in khua Upa le khau nu khua pa an zate nih hnatlaknak an tuah hnu ah na rak thlahmi maw asi?Cu ti si lo in nang mah na theih mi zatte ka theih bik ko,a tlamtling dih ko tiin nang mah tein na confirm mi asi sual ah cun na palh cikcek lai.Hi khua thawhkehnak ca a tlamtling lo tak tak in na tial mi ,a dik lo tak mi hi a ran nak in na phiak than lo asi ah cun pui ngai lai cun a tlawm bik kum (20) chung tal cu Senthang khua thawhkehnak hi research na tuah a hau lai rian khinh na si lo buin .....

    ReplyDelete
  6. Zeidang dang cu um rih seh.
    Cia-inn khua cu Hmawngtlang in Pu Ni Dun le a hawile nih an tlak timi le

    Hmawngtlang khua cu Phaipha(b)in Lai Heih, No Sang,Za Khar le Hram Ceu hna nih an tlak a timi hrimhrim hi aa palh cikcek cang. A cațial sullam vanzawt ahcun Leitak khua tlak hlanah Hmawngtlang nih hei tlak hmasa hna sehlaw a dawh. Cuhleiah
    Cia-inn khua tlak hlan ah Hmawngtlang nih Cia-inn khua khi hei tlak hna sehlaw a dawh.

    A ngaingai kan ti sicun Za Khar te phu hi hmun ram khua tlak ah a vaimi an si lo. Tlawmhal ah Leitak sinah a rami an si.

    Tlawmpal ah an mah le mah an irem lo i Hmawngtlang in Cia-inn tu-ah a pemmi an um. Hmawngtlang nih
    Cia-inn khua cu tlakmi asi lo.

    ReplyDelete
  7. Leipi khuatlak tu,Fapa pakhat Pu Bawi Hre long a hrin.Pu Bawi Hre nupi cu Phaipha Thianhlunbawi chung a simi Pu Sang Hlei(Sang Hlai)a farnu a si.Pu Bawi Hre le Pi Khuang Zing nih fapa Pu Ngun Peng long an hrin.Pu Ngun Peng nih fapa pahnih Pu Thawng Cin le Pu Ram Uk Ling a kan hrin.Ramukbawi Tinpabawi Pu Za Sia khuatlaknak a si hi theihdih hna seh tiin,khuapi meeting kan tuah i,khuami dihlak pa deuh le mifim deuh zong minthut in tuah cangmi a si.Cattial tu le minsen thut tu hna zong an nung rih ko.Leipi Khuabawi zung le kan sin zongah ca a um dih.
    Cattial tu
    Leipi Ram Uk Ling ka si.

    ReplyDelete
  8. Pu Chan Pum ,
    Mifim nih Achan chungah Tuanba thar an tial tak! Next generation ca'h. Mihrut nih Buaibainak & Tuanbia thalo An chiahtak ve. Na Kn tialpakmi SenThangpeng Tuanbia hi Zeikhua hmanh nih Kn cohlangkholo, Nan mah Phaizawngkhua tlaknak tuanbia Na tialmi hmanh Nan khua cia lila hmanh nih an cohlang lai kazumlo. Nagmah Na phun kongtu tial law Na theihbiklai cu, Thianhlun phun kong te hna cu Na theihnakding lam pakhat hmanh aumlo. Atu Phaizawng khua Nn tlak hlan, Lungtinpi khua ah Halkha ral nih an kn thiolai Khua kn sa ngam lailo Phaipha Thianhlun chung nih khua kn sakpi uh, Kn nih zawng Thianhlun phun kn si ve, An rak ti ca'h Kn pu Min khirhthan MangSawi an vun thlah , Mangsawi nih Atu phaizawng khua khi an tlakpi hna, Khuangzawng An cawipak hna. Phaizawng khua ah Fapa roco ahrinlo caah Athih lai ah Ka ro co ding le Phaizawng khua ukthan dingin Phaipha in Thianhlun chung Rk raa than hna seh tiah Bia Arak cah hna ii Pu ZaBuk an kal ter than! Phaizawng khua nih Zabuk nih uk cu Kn duhlo an ti caah Khuapi khua ah Sawm hal phun Bawi ah nan va lak ! Atu chan tiang hi Bawi le chan ah um rih uh sih law Phaizawng cu Khuapi SawmHal phun Bawi ah Nan lakmi Hrinsor asi mi Pu Bawi Hlei nih an uk hna ding asi.
    Sazuk sa ei duh le kah duh ah Phaipha ram ah ram riah nawl chan kga adih, Tupi lopil ram kumkhat caah hal can ka adih, Phaipha Thianhlun Pu Ngun Ceu ( Ngun Co) Achan adih. Bawi le sal chan adih, ! Atih mi nih An n thihtak ii Tuanbia atheimi Kn pa le An piangthar dih cg ii hibntuk kong an chimduh tilo caah Navan tha .
    Kn pi /pu hna chan siseh law Na liam cawklalo, Atial zawng Na tial ngam lailo Kael ralkap bochan in Na hruhnak Na capar bel gogle& public ah comment chia he Gogle ahmunh chung cu atangko lai hi ta.
    **Minung hi zeican saudah Anun tinakin Anun cantawi te ah Zei thiltha dah atuah timi le Zei tuanbia tha dah Next generation caah achiah taa ti hi biapi deuH.**

    ReplyDelete